ԱՊՕՐԻՆԻ ԳՈՒՅՔԻ ԲՌՆԱԳԱՆՁՄԱՆ ՄԱՍԻՆ ՕՐԵՆՔԸ՝ ԼՈՒԾՈՒ՞Մ, ԹԵ՞ ԽՆԴԻՐ (ՄԱՍ Ա)
Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման վարույթներով (ԳԲՎ) պետությունը բախվելու է մարդու իրավունքների ապահովման հետ կապված բազմաթիվ խնդիրների, այդ թվում՝ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանում (ՄԻԵԴ)։
Գույքի բռնագանձման վարույթի մոդելի վերաբերյալ
Որոշ մասնագետներ կարծում են, որ առաջին հերթին, խնդիր է առաջացնելու ԳԲՎ-ի վերաբերյալ «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքով (Օրենք) ընտրված իրավական կոնցեպտուալ մոդելը՝ պատճառով, որ անորոշ է մարդու իրավունքների այն շրջանակը, որից պետք է օգտվեն գույքի բռնագանձման վարույթի մասնակիցները։ Մասնավորապես, Հայաստանի ընտրած ԳԲՎ-ի մոդելի դեպքում միանշանակ չէ, թե, ի վերջո, այս վարույթները քրեաիրավական են, թե՝ քաղաքացիաիրավական։ ՄԻԵԴ-ն ունի մի քանի չափանիշ, որոնցով գնահատում է, թե տվյալ վարույթն ինչ բնույթի է՝ քաղաքացիաիրավական, թե` քրեաիրավական, քանի որ Եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածը պաշտպանում է մարդու՝ գործի արդարացի քննության իրավունքը քրեական մեղադրանքի և քաղաքացիաիրավական վեճի շրջանակներում։ Ուստի կարևոր է, որ պարզ լինի, թե մարդու նկատմամբ քրեական մեղադրա՞նք է առաջադրվել, թե՞ առկա է քաղաքացիաիրավական վեճ, որովհետև դրանից բխում է, թե ինչ իրավունքներ մարդն ունի այդ վարույթում։ Խնդիրն այն է, որ ՄԻԵԴ-ի համար որոշիչ չէ ներպետական մակարդակում արարքի (իրավախախտման) բնույթը, որի կապակցությամբ իրականացվել է վարույթը․արարքը կարող է քննվել վարչական կամ քաղաքացիական դատավարության կարգով, սակայն ՄԻԵԴ-ը դրա կապակցությամբ իրականացված վարույթը համարի ոչ թե քաղաքացիական կամ վարչական, այլ՝ քրեական։
Հայաստանում ԳԲՎ-ի բնույթը այս համատեքստում գնահատելիս պետք է հաշվի առնել, որ ըստ Օրենքի՝
- ապօրինի է համարվում Քրեական օրենսգրքով նախատեսված հանցագործությունների արդյունքում ձեռք բերված գույքը,
- ԳԲՎ-ի հարուցման համար հիմք են հանցագործությունների կապակցությամբ իրականացված վարույթները՝ անկախ այն հանգամանքից, թե այդ վարույթը կարճվել է, կասեցվել, թե ավարտվել մեղադրական դատավճռի կայացմամբ,
- հանցավոր ճանապարհով ձեռք բերված գույքի բռնագանձումը նախատեսված է նաև Քրեական օրենսգրքով՝ որպես քրեաիրավական հարկադրանքի միջոց,
- ԳԲՎ-ի շրջանակներում կարող են գործադրվել քրեական դատավարությանը բնորոշ մեթոդներ, հատկապես՝ օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումներ, ինչպես նաև կարող են օգտագործվել Քրեական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված քննչական գործողությունների արդյունքում ձեռք բերված տվյալները, ապացույցները։
Հենց վերոգրյալը հաշվի առնելով՝ իրավաբանների մի խումբ կարծում է, որ թեև ԳԲՎ-ում հայցերը ներկայացվում են քաղաքացիական դատարան (հետո՝ մասնագիտացված՝ հակակոռուպցիոն դատարան), և դատական վարույթը կարգավորվում է քաղաքացիական դատավարության նորմերով, սակայն միանշանակ չէ, որ, ըստ ՄԻԵԴ-ի չափանիշների, այս վարույթը քաղաքացիական է, այլ ոչ թե՝ քրեական։ Այս անորոշությունը, բնականաբար, հանգեցնում է նաև իրավունքների արդյունավետ պաշտպանության միջոցների հարցում անհստակության, մասնավորապես՝ ո՞ր դատարանը (քրեական, թե քաղաքացիական) և ի՞նչ կարգով պետք է քննի, օրինակ, ԳԲՎ-ի շրջանակներում օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումներ կատարելու/թույլատրելու մասին որոշումները կամ քրեական վարույթի ընթացքում ձեռք բերված և ԳԲՎ-ի շրջանակներում օգտագործված ապացույցների օրինականությունը, թույլատրելիությունը և այլն։
ՄԻԵԴ-ն այլ երկրների վերաբերյալ իր մի շարք վճիռներում, կարծես թե, տվել է այս հարցերի պատասխանները՝ ԳԲՎ-ը համարելով ոչ թե մարդու նկատմամբ քրեական մեղադրանք, այլ քաղաքացիաիրավական վեճ պետության և մարդու միջև։ Սակայն պետք է նշել, որ այդ երկրներում ընդունված՝ ԳԲՎ-ը կարգավորող օրենքները և հարակից օրենսդրությունը զգալիորեն տարբերվում են Հայաստանի օրենսդրությունից, ուստի մեր երկրի դեպքում այդ հարցերի պատասխաններն այդքան էլ միանշանակ չեն։ Այնուամենայնիվ, անկասկած է, որ ԳԲՎ-ում պետք է ապահովված լինի մրցակցության, կողմերի դատավարական զենքերի հավասարության սկզբունքը, ներառյալ՝ մարդը պետք է կարողանա արդյունավետորեն վիճարկել իր դեմ հավաքված ապացույցները, ինչպես նաև ներկայացնել հօգուտ իրեն ապացույցներ։ Մի շարք երկրներ ընտրել են ԳԲՎ-ի պարզ տարբերակ՝ այն տարածելով միայն պաշտոնատար անձանց նկատմամբ․ստուգվում են պաշտոնատար անձանց հայտարարագրերը, համադրվում են նրանց եկամուտները և ծախսերը։ Եթե ծախսերը գերազանցում են եկամուտները, ապա պաշտոնատար անձի դեմ հայց է ներկայացվում՝ պահանջելով բացատրել, հիմնավորել այդ տարբերությունը մրցակցային դատավարության շրջանակներում։ Մինչդեռ Հայաստանում ընտրվել է «խառը» մոդելը, այն է՝ ուսումնասիրությունն իրականացվում է քրեական գործերով ձեռք բերված տվյալների հիման վրա, տարածվում է թե՛ պաշտոնատար անձանց և թե՛ քաղաքացիական անձանց վրա։ Նման «դաժան» մոդելի ընտրությունը պետությունից պահանջում է նաև, համապատասխանաբար, մարդու իրավունքների պաշտպանության արդյունավետ գործիքակազմի նախատեսում, ինչը մեր պետության դեպքում չի արվել։
Հետադարձ ուժով կիրառման վերաբերյալ
Մեկ այլ խնդիր է Օրենքի գործողությունը ժամանակի մեջ, այսինքն՝ ԳԲՎ-ի իրականացման ժամանակահատվածը, որը կարող է վերադառնալ ընդհուպ մինչև 1991թ․։ Այս կարգավորումը շատ խնդրահարույց է, քանի որ հայտարարագրման ինստիտուտը պաշտոնատար անձանց համար մտել է հայկական իրավական իրականություն միայն 2001թ․՝ «Հայաստանի Հանրապետության իշխանության մարմինների ղեկավար աշխատողների գույքի և եկամուտների հայտարարագրման մասին» ՀՀ օրենքի ընդունմամբ (2001թ․հուլիսի 27, ուժը կորցրել է 2009թ․)։ Ինչ վերաբերում է ոչ պաշտոնատար անձանց, ապա ֆիզիկական անձանց համար հայտարարագրման ինստիտուտը՝ սահմանափակ դրսևորմամբ, կյանքի է կոչվել 2006թ․՝ «Ֆիզիկական անձանց գույքի և եկամուտների հայտարարագրման մասին» ՀՀ օրենքի ընդունմամբ, որը գործել է ընդամենը 6 տարի։
Այս առումով կարևոր է նշել, որ 1991թ․և դրան հաջորդող տարիներին Հայաստանի Հանրապետությունում (օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներով) գրեթե կարգավորված չէր դրամաշրջանառության համակարգը, հարկային հարաբերությունների համակարգը, ձեռնարկատիրությունը՝ իր ներկայիս դրսևորումներով, ընդհանրապես սահմանափակ էր, իսկ դրա որոշ դրսևորումներ՝ նույնիսկ արգելված ՀՍՍՀ Քրեական օրենսգրքով (որը, ի դեպ, մի շարք փոփոխություններով գործել է մինչև 2003թ․՝ գործող ՀՀ Քրեական օրենսգրքի ընդունումը)։ Սակայն, գաղտնիք չէ, որ եղել են մարդիկ, որոնք զբաղվել են ձեռնարկատիրական գործունեությամբ և շահույթ ստացել այդ տարիներին։ Հետևաբար՝ հարց է առաջանում՝ ինչպե՞ս պետք է այդ մարդիկ հիմնավորեն ձեռնարկատիրությունից ստացված իրենց դրամական եկամուտները, կամ միգուցե պետք է նրանց այդ եկամուտները համարվեն անօրինակա՞ն՝ ՀՍՍՀ քրեական օրենսգրքով նախատեսված հանցագործության արդյունքում ձեռք բերված լինելու հիմքով։ Առաջին հարցի միակ ողջամիտ պատասխանն այն է, որ փաստաթղթային հիմքերի (այդ թվում՝ անկողմնակալ, պետական աղբյուրների) բացակայության պայմաններում դատարանները պետք է հիմք ընդունեն ցանկացած տեսակի ապացույց, ներառյալ՝ ցուցմունքները։ Ինչ վերաբերում է երկրորդ հարցադրմանը, ապա դրա պատասխանը, միանշանակ, պետք է լինի «ոչ»-ը․ հակառակ պարագայում մենք կկանգնենք մարդու իրավունքների տեսանկյունից անլուծելի խնդրի առաջ՝ մարդուն պատասխանատվության ենթարկելով խորհրդային կարգերի օրոք ծնված օրենքի նորմի հիման վրա, որի բովանդակությունն ինքնին հակադրվում է կապիտալիստական հասարակագում ազատ շուկայական տնտեսության գաղափարին և անընդունելի է ժողովրդավարական հասարակությունում։
ԳԲՎ-ի վերաբերյալ գործերով ՄԻԵԴ-ը ևս, անդրադառնալով նմանատիպ օրենքների հետադարձ ուժով կիրառման հարցին, որպես կողմնորոշիչ է ընտրել հակակոռուպցիոն առաջին օրենսդրական ակտերի ընդունման ժամանակը՝ որպես առավելագույն հետադարձ-ժամանակային սահման։ Կարևոր է նաև հաշվի առնել, որ ԳԲՎ-ի շրջանակներում գույքի օրինական լինելն ապացուցելու բեռը կրում է ոչ թե վարույթ իրականացնող պետական մարմինը, այլ՝ վարույթին ներգրավված մարդը։ Այսինքն՝ մարդու եկամուտների և ծախսերի միջև անհամապատասխանության դեպքում (եթե ծախսերը գերազանցում են եկամուտները) այդ տարբերությունը համարվում է անօրինական, քանի դեռ մարդը չի ապացուցել հակառակը։ Այստեղ ևս, ըստ ՄԻԵԴ-ի իրավունքի, թեև մարդը կրում է իր եկամուտների օրինականությունն ապացուցելու պարտականությունը, բայց նա պետք է օբյեկտիվորեն հնարավորություն ունենա անելու դա։ Օրինակ՝ ծնողի մահից առաջ նրանից առձեռն թանկարժեք իրեր, որպես նվեր, ստացած մարդը չունի գրեթե ոչ մի օբյեկտիվ հնարավորություն (բացի հենց իր ցուցմունքը)՝ ապացուցելու այդ փաստը, առավել ևս՝ եթե այդ փաստը գաղտնի է պահել այլ մարդկանցից։ Այս ամենը հաշվի առնելով՝ անհասկանալի է, թե ինչպես է ԳԲՎ տարածվելու 25-30 տարվա վաղեմության դեպքերի վրա՝ միաժամանակ ապահովելով մարդու՝ իր իրավունքները պաշտպանելու հնարավորությունը։
Շարունակելի
Արմեն Գրիգորյան
քրեական պրակտիկայի ղեկավար, ի․գ․թ․